Địa điểm: Tại khu di tích Tháp Ponagar, thành phố Nha Trang.
Thời gian: Từ ngày 20 đến 23 tháng 3 âm lịch hàng năm.
Đây là lễ hội lớn nhất trong khu vực để tưởng niệm nữ thần Mẹ Xứ sở (phiên âm tiếng Chăm là Po Ino Nogar). Theo truyền thuyết, Bà Mẹ Xứ sở là người có công tạo lập xứ sở, duy trì nòi giống, tìm ra cây lúa, dạy dân trồng trọt..
Nghi lễ có 2 phần chính:
Lễ Thay y (ngày 20/3): tháo bỏ xiêm y, mũ miện cũ, tắm rửa tượng nữ thần bằng nước lá thơm và thay xiêm y, mũ miện mới.
Lễ Cầu cúng (ngày 23/3) được tiến hành rất tôn nghiêm ca ngợi công đức Bà Mẹ Xứ sở và cầu mong cho dân sống yên bình, ấm no và hạnh phúc.
Sau phần lễ là phần hội chủ yếu là múa bóng (điệu múa có động tác uốn người, ưỡn hông như các vũ nữ Chămpa có ở phù điêu tại khu di tích Tháp Bà), múa dâng bông và hát bộ diễn các tích tuồng cổ trước ngôi đền chính. Trước đây còn kèm theo các cuộc đua thuyền thúng dưới chân tháp.
Lễ hội Tháp Bà không chỉ thu hút đông đảo bà con người Việt, người Chăm ở Nha Trang, Khánh Hoà mà nhiều khách du lịch ở khắp nơi trong nước cũng nô nức kéo về dự hội.
Tháp Bà Ponagar tọa lạc tại phường Vĩnh Phước, TP Nha Trang, tồn tại hơn 1.200 năm, xây dựng theo lối kiến trúc độc đáo của người Chăm. Khu tháp này được công nhận là Di tích lịch sử cấp quốc gia vào năm 1979.
Tương truyền, nữ thần thiên y Ana Ponagar là người có công tạo lập xứ sở, duy trì nòi giống, bày dạy dân làng trồng bồng, dệt vải, gieo cấy lúa nước, chăn nuôi heo, gà… Nhiều thế kỷ trôi qua, nữ thần được tôn vinh là “Bà mẹ xứ sở”.
Trong sử sách cũng như tiềm thức của người Chăm, vai trò của nữ thần Ponagar đặc biệt quan trọng và đó là biểu tượng người phụ nữ duy nhất được tôn thờ độc lập. Mọi người tin Ponagar là vị thần đầy quyền năng, sáng tạo… Mẹ xứ sở không chỉ nâng đỡ người Chăm từ những bước đi đầu tiên thời lập quốc, mà luôn luôn dẫn dắt đời sống tinh thần của từng gia đình cũng như cả cộng đồng.
Tôn thờ mẫu hệ, mỗi làng Chăm đều có nơi thờ cúng Mẹ xứ sở, nhưng tháp Bà Ponagar ở Nha Trang là công trình kiến trúc tôn giáo lớn nhất do người Chăm xây dựng từ thế kỷ thứ IX đến XIII chỉ để thờ cúng nữ thần Ponagar.
Nữ thần Ponagar được tôn vinh là “Bà mẹ xứ sở”
Các nghi lễ chính của lễ hội Tháp Bà Ponagar gồm lễ mục dục (tắm tượng), lễ tế gia quan (lễ thay y) diễn ra vào giờ ngọ ngày 20 tháng ba âm lịch, tiếp đến là lễ tế sanh, dâng cúng đồ tế, múa bóng mời thiên y thánh mẫu và các bậc thần linh về dự lễ.
Theo nghi thức, lễ cúng thánh mẫu thường mở đầu bằng lễ khai kinh cầu quốc thái dân an. Lễ tế sanh bắt đầu vào giờ tí – đêm 22 tháng ba âm lịch do các bô lão thực hiện, sau đó lễ cầu cúng chính thức diễn ra vào lúc 4 giờ sáng ngày hôm sau. Việc hành lễ do chánh lễ, bồi tế, đông hiến, tây hiến và đội học trò thực hiện, lần lượt dâng rượu, dâng trà, đọc văn tế rất cung kính, tôn nghiêm. Sau cùng, từng đoàn người Chăm, người Kinh… đại diện cho các palei, thôn xóm… múa bóng, múa hoa quả, múa quạt… ca ngợi công đức, bày tỏ lòng biết ơn “Bà mẹ xứ sở”.